تاريخ ۾ علم جا اصول…………!!!

تاريخ ڇا آهي؟
سر رابرٽ والپول بيمار هو. سندس زال کيس چيو ته ”توکي ڇا پڙهي ٻڌايان؟“ هن ورندي ڏني ته، ”جيڪي وڻئي سو پڙهي ٻڌاءِ، مگر تاريخ اصل نه هجي!“
نيپولين بوناپارٽ کي به تاريخ کان ڪافي نفرت هئي. هو تاريخ ۽ ان جي ڳالهين کي هڪ قسم جون ڪوڙيون آکاڻيون سمجهندو هو. هربرٽ اسپينسر کي به تاريخي معلومات ۽ ڳالهين لاءِ تمام گهڻي ڌڪار هئي. هو چوندو هو ته، ”تاريخي حقيقتن کي ماڻهو پاڻ کي وندرائڻ لاءِ ۽ تفريحاً ڀلي پڙهي. مگر هيءَ ڳالهه ته، تاريخي حقيقتون ۽ واقعات پڙهڻ مان اسان ڪجهه پرائي سگهنداسون، سو بلڪل غلط آهي.“
فرانس جي ڪن اسڪولي انسپيڪٽرن کان پڇيو ويو ته، ”اسڪولي نصاب جي لاءِ انهن جي خيال موجب ڪهڙا ڪهڙا مضمون ضروري آهن؟“ هڪڙي چيو، ”تاريخ جو مضمون بلڪل بيڪار آهي، ڇاڪاڻ ته جيڪو ماڻهو پڙهيل آهي، اهو تاريخ ۽ تاريخي واقعات پاڻ مطالع ڪري سگهي ٿو.“ ٻئي انسپيڪٽر وري چيو ته، ”تاريخ جو پاڙهڻ هڪ ناممڪن ڪم آهي!“ ٽئين انسپيڪٽر به ايئن ئي ٻڌايو ته، ”تاريخ پڙهڻ يا پڙهائڻ ۾ فائدو ٿيڻ ته جدا ڳالهه آهي، اُلٽو شاگردن ۽ پڙهندڙن کي نقصان پهچڻ جو انديشو آهي. ڇو ته تاريخ پڙهڻ جي ڪري ٻارن ۾ اجائي تڪبر ۽ ڪوڙي تفخر جو جذبو جاڳندو آهي.“
يورپ ۾ جڏهن رومن ڪئٿولڪ ڪليسا (Roman Catholic) جي عروج جو زمانو هو، تڏهن عيسائي مذهب جي پيشوائن ۽ اڳواڻن اسڪولن ۾ تاريخ جي پڙهڻ ۽ پڙهائڻ تي پابندي وجهي ڇڏي هئي. ڇو ته انهن جي راءِ موجب ”تاريخ ۽ ان جي حقيقتن جي سکيا ڪليسا ۽ حرمت جي اصولن ۽ قانونن جي لاءِ عوام ۽ شاگردن جي دلين ۾ ڌڪار ۽ نفرت پيدا ڪندي هئي.“ مٿي ڏنل مفڪرن ۽ سياستدانن جا رايا تاريخ جي مضمون شامل ڪرڻ جي مخالفت ۾ آهن.
هاڻي اچو ته تصوير جو ٻيو رخ به ڏسون. آليور ڪرامويل جو اعتماد هو ته تاريخ جي علم ۾ ڌڻي تعاليٰ جي ذات جو عڪس ٿو ملي. هيءُ مضمون رب جي صفات جو مظهر آهي. فرائڊ جي راءِ موجب ”تاريخ هڪ اهڙي مستقل ۽ ابدي گهنڊ جو آواز آهي جو انسانذات جي ڪنن ۾ هميشه صدين کان صدين تائين حق ۽ ناحق، انصاف ۽ عدل، ظلم ۽ ڏاڍ جي قانون جي اهميت ۽ ڄاڻ جي وسيلي ٻرندو ٿو رهي“. جونز جو خيال آهي ته، ”تاريخ زندگي جي مشاهدات ۽ تجربات جي هڪ کاڻ آهي. اڄوڪن ٻارن ۾ موجود نسل جي لاءِ علم تاريخ جو پڙهڻ ۽ پڙهائڻ انهيءَ لاءِ ضروري آهي ته اڳوڻي زماني جي ماڻهن جي مشاهدن ۽ تجربن جو خزانو انهن کي ملي ۽ پڻ دنيا کي فيضياب ڪري.“ هربرٽ جو هڪڙو معتقد مفڪر مسٽر زلر هو، جنهن جي راءِ موجب، ”تاريخ جي علم کي اسڪولي نصاب ۾ مرڪزي حيثيت رکڻ گهرجي، ۽ باقي سڀني مضمونن کي ثانوي طور ئي تاريخ جي چوگرد تربيت ڏيڻ گهرجي.“ مٿي ڏنل ڳالهين مان ثابت ٿئي ٿو ته تاريخ جي فلسفي ۽ فائدي بابت مختلف ماڻهن ۽ مفڪرن جا متضاد رايا رهيا آهن. تنهن هوندي به هڪڙي حقيقت پڌري ٿيل آهي ته هن مخالفت موافقت يعني متضاد خيالن جو سبب هيءُ آهي ته مؤرخ ۽ مفڪر تاريخ جي علم جي وصف ۽ مقصد بابت هم خيال ۽ متفق راءِ نه رهيا آهن.  هر ڪنهن فلسفيءَ ۽ مفڪر پنهنجي راءِ ۽ خيال موجب تاريخ کي سٺو يا بيڪار سمجهيو آهي، هر ڪنهن مفڪر تاريخ جي علم بابت پنهنجو مفهوم ۽ مطلب جدا جدا ٺاهيو آهي. ان ڪري هر ڪنهن جو اختلاف ۽ اتفاق صحيح ۽ درست آهي.
ان ڪري اسان لاءِ ضروري آهي ته تاريخ پڙهائڻ جي طريقن ۽ اصولن تي بحث ڪرڻ کان اڳ ۾ هن ڳالهه جو فيصلو ڪريون ته تاريخ جو علم آهي ڇا؟ ۽ ان جي پڙهڻ ۽ پڙهائڻ مان ڪهڙا فائدا آهن؟ جيڪڏهن تاريخ جو علم رڳو بادشاهن جي شان ۾ گهڙيل ۽ واقعن جو مجموعو ۽ داستان آهي ته پوءِ بهتر ٿيندو ته هن مضمون کي نصاب کان ٻاهر ڪڍيو وڃي ۽ ان جي عيوض ڪو ٻيو ڪارائتو ڪم شامل ڪيو وڃي، جنهن ما ن ٻارن کي ڪجهه فائدو رسي.
هاڻي سوال پيدا ٿئي ٿو، ته تاريخ جي علم بابت ماڻهن جا رايا ايتري قدر اُبتا ۽ متضاد ڇاجي ڪري ۽ ڇو آهن؟ هن سوال جو جواب هي آهي ته ٻن هزار ورهين کان  وٺي تاريخدان ۽ ليکڪ تاريخ جا ڪتاب پنهنجي پنهنجي ذاتي غرض ۽ مقصدن جي مدنظر لکندا آيا آهن. هر نئين مؤرخ يا مصنف جو هر نئون يا تازو مقصد يا غرض يا ماحول ۽ معاشرتي گهرج تاريخ جي مفهوم کي نئون رنگ ۽ مطلب ڏيندو رهيو آهي. جنهن جي ڪري هر زماني ۾ تاريخ جو فلسفو، معنيٰ سميت ڦرندو رهيو آهي. عام طور علم تاريخ کي ٻن دورن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪڙا اهڙا ڪتاب آهن، جي اُڻويهين صديءَ کان اڳ لکيا ويا آهن، سي پهرئين دور جا آهن. ٻيا اهي، جي اُڻويهين صديءَ کان پوءِ لکيا ويا آهن، سي ٻئي دور جا چئبا.
اڻويهين صديءَ کان تاريخ جي ڪتابن ۾ تاريخ جي علم ۽ تاريخ جي فلسفي تي سائنس ۽ سائنسي نظرين جو اثر پئجي ويو. 19- صديءَ کان وٺي تاريخ جي علم ۽ تاريخي حقيقت کي ارتقائي نظريه زندگي موجب جا چيو ويو آهي. قديم ۽ مدي خارج فلسفه حيات روڪيو ويو. سچ پچ سائنسي يا ارتقائي نظرئي، تاريخ جي علم کي نئون جنم ڏنو آهي. شروعاتي دؤر جي تاريخ علم ادب جو ڀاڱو هوندي هئي،